nawet o siedem lat. Na wideo widać, że data przydatności do spożycia to 2015 rok. Nagranie pokazał na Telegramie doradca ukraińskiego ministra spraw wenętrznych Anton Heraszczenko. Widać na nim, jak ukraiński żołnierz rozpakowuje rosyjską rację żywnościową.
Racja żywnościowa NRG-5 produkowana w Niemczech przez MSI GmbH od wielu lat jest uznaną i niezwykle popularną racją żywnościową na sytuacje kryzysowe. NGR-5 wykorzystywana jest w zestawach przetrwania cywilnych i militarnych, a dzięki swoim właściwościom popularna w środowisku prepperskim oraz surwiwalowym. W sytuacjach zagrożenia to wysokokaloryczne, szybko przyswajalne pożywienie może uratować życie. Racja żywnościowa NRG-5 to wysokoenergetyczne, sprasowane kostki-herbatniki, które wyprodukowane są ze składników pochodzenia roślinnego - prażona pszenica, olej roślinny, cukier, białko roślinne, słód, witaminy, minerały. Opakowanie zawiera 9 kostek opakowanych pojedynczo w folię, co ułatwia dozowanie żywności lub podział w grupie. Całość spakowana ciśnieniowo w mocne, hermetyczne, wielowarstwowe opakowanie, dzięki czemu racja ma aż 20 lat trwałości. NRG-5 jest odporna na zmienne temperatury i dużą wilgotność. Niewielkie rozmiary (14 x 8 x 6 cm) w zestawieniu z dobrym zbilansowaniem składników odżywczych i wysokiej kaloryczności sprawia, że NRG-5 sprawdza się a różnorodnych zastosowaniach outdoorowych a także sytuacjach kryzysowych - można je przechowywać jako żelazny zapas na czarną godzinę, czy czas klęsk żywiołowych do czasu dotarcia pomocy. Kostkę można spożywać od razu na sucho lub na mokro zalewając uprzednio wodą lub np. mlekiem. NRG-5 jest pełan w smaku, przyjemna, lekko słodkawa. Łączna wartość energetyczna NRG-5: 9600 kJ / 2300 kcal Wartości odżywcze w 100 g: Energia: 460 kcal Tłuszcze: 17,3 g w tym nasycone: 8,6 g Węglowodany: 53,1 g w tym cukry: 15,4 g Białko: 14,5 g Błonnik: 7,1 g Sól (dodatek smakowy): 0,48 g Skład: pieczona pszenica, tłuszcz roślinny, cukier, proteiny sojowe, ekstrakt słodu jęczmiennego, witaminy i minerały. Nie zawiera mięsa i tłuszczów zwierzęcych. Producent: MSI GMBH, NiemcyFrancuskie racje żywnościowe zawierają około 3200 kalorii i są całodniowym wyżywieniem pojedynczego żołnierza. Jest 14 menu, które ulegają co roku niewielkim zmianom. Połowa zawiera wieprzowinę. Racje otwarte i przygotowane do selektywnego pakowania w plecak. Skład pojedynczej racji to (nie wszystkie elementy znajdują się w
Dzienne zapotrzebowanie energetyczne jest to ilość energii (kalorii), którą należy dostarczyć każdego dnia organizmowi z pożywieniem, aby pokryć wydatki energetyczne wynikające z Podstawowej Przemiany Materii (PPM) – na którą składają się procesy fizjologiczne tj. trawienie, oddychanie, krążenie, odnowa komórek i tkanek oraz Ponadpodstawowej Przemiany Materii (PPPM) – na którą składają się energia potrzebna do wykonywania czynności dnia codziennego, wysiłku, aktywności fizycznej i pracy. Dzienne zapotrzebowanie energetyczne zależy od: indywidualnego tempa metabolizmu, masy ciała, wzrostu, wieku, płci, poziomu aktywności fizycznej i stanu fizjologicznego (ciąża, okres laktacji). Grupy ludności Zapotrzebowanie [kcal] Dzieci 1-3 lat 1300 Dzieci 4-6 lat 1700 Dzieci 7-9 lat 2100 Chłopcy 10-12 lat 2600 Dziewczęta 10-12 lat 2300 Młodzież męska 13-15 lat 3000-3300 Młodzież męska 16-20 lat 3200-3700 Młodzież żeńska 13-15 lat 2600-2800 Młodzież żeńska 16-20 lat 2500-2700 Mężczyźni 21-64 lat praca lekka 2400-2600 Mężczyźni 21-64 lat praca umiarkowana 2800-3200 Mężczyźni 21-64 lat praca ciężka 3500-4000 Mężczyźni 21-64 lat praca bardzo ciężka 4000-4500 Kobiety 21-59 lat praca lekka 2100-2300 Kobiety 21-59 lat praca umiarkowana 2400-2800 Kobiety 21-59 lat praca ciężka 2900-3200 Kobiety ciężarne (II połowa ciąży) 2800 Kobiety karmiące 3400 Mężczyźni 65-75 lat 2300 Mężczyźni powyżej 75 lat 2100 Kobiety 60-75 lat 2200 Kobiety powyżej 75 lat 2000Komentarze do: Rosyjscy żołnierze dostali o siedem lat przeterminowane racje żywnościowe. „Jakimi debilami muszą być wasi generałowie” [VIDEO]
KatalogSurvival i turystykaŻywność Informacje o produkcie Średnia ocena: 5 / 5 ( ilosć opinii : 1 ) 5% rabatu na odzież i butyKupując za kwotę 600 zł z działu ODZIEŻ I OBUWIE automatycznie otrzymasz rabat - 5%. Przed zakupem konieczna jest Rejestracja. Dotyczy zakupów detalicznych. Cena : 41,90 zł Zakupy na ratyProdukty od wartości 300 zł możesz kupić na raty. Szczegóły w dziale ZAKUPY NA RATY Dostępność: Brak towaru Dostępna ilość: Producent: MSI Koszt wysyłki tego towaru od: 7,00 zł zobacz wszystkie koszty wysyłki Przesyłki zagraniczne zobacz cennik Powiadom mnie mailem o dostępności MSI NRG-5 Emergency Food Ration Racje żywnościowe awaryjne 20 lat przydatności do spożycia Warto mieć w samochodzie choćby jedną taką paczkę awaryjną w razie sytuacji zagrożenia życia ten posiłek może cię ocalić... Emergency Food Ration - awaryjne racje żywnościowe są skompresowanymi ciasteczkami energii. Racje NRG-5 zostały opracowane do wykorzystania w operacjach humanitarnych w czasie katastrof naturalnych lub działalności człowieka przez człowieka, do gotowości i jako dodatek do zalety / funkcje 20 letni okres trwałości Gotowe od razu do spożycia Kompletna posiłek dla dorosłych i dzieci Zawiera dodatkowe witaminy i składniki mineralne Solidne opakowanie ochronne, pakowane próżniowo w tri-laminowaną folią aluminiową, lotniczą i wodoszczelną Wytrzymuje ekstremalne temperatury Zobacz film o NRG-5: wartości odżywcze: Białka (N x 6,5) 14,5% Tłuszcz 17,3% Węglowodany 60,2% Energii na porcji 500g: 9600 kJ / 2300 kcal składniki: Pieczone pszenna, tłuszcz roślinny, cukru, białka roślinne, słód, witaminy i minerały. Bez tłuszczu lub mięsa od zwierzątOpakowanie 500g w jednym pudełku - oferta dotyczy jednego pudełka 24 pudełka 500 g w hurtowym kartonie zbiorczym, jeśli zamówisz 24 szt. Producent MSI _________________________ Producent; MSI Gmbh Niemcy Nie zapomnij o niezbędniku [ zaznacz produkt gdy chcesz go zakupić razem z produktem ] Niezbędnik MAM Operario 2023/1-C nóż, widelec, otwieracz 25,00 zł Niezbędnik turystyczny, wojskowy z korkociągiem, w pokrowcu 35,00 zł Łyżko-widelec niezbędnik CRKT EAT'N TOOL 9100C 35,00 zł Łyżko-widelec niezbędnik - BCB CN222 15,00 zł Opinie o produkcie Dodaj komentarz Zapytaj o ten produkt Inne produkty z tej kategorii Inni klienci kupujący ten produkt zakupili również: Wysyłka gratis Zrób zakupy na kwotę powyżej 300,00 zł a przesyłkę wyślemy na nasz koszt Zobacz nas na : Pocztex Poczta AKCEPTUJEMY : PayPal Przelewy24
To twoja racja żywnościowa do obiadu. That's your ration till lunch. Ta racja żywnościowa trwa 150 dni. This ration lasts for 150 days. Wojskowa racja żywnościowa dla jednej osoby do przygotowania na ciepło za pomocą bezpłomieniowego podgrzewacza chemicznego. Military shooting ration for one person to prepare with a flameless chemical
Zasady prawidłowego żywienia dzieci niewiele różnią się od zasad prawidłowego żywienia osób dorosłych opracowanych w Instytucie Żywności i Żywienia (ramka). Niektóre jednak z tych zaleceń w rozwojowym okresie życia nabierają nieco innego znaczenia. Przestrzeganie ich już w dzieciństwie jest nieodzownym warunkiem zdrowia w tym okresie życia, a także prawidłowego rozwoju fizycznego i umysłowego. Kształtuje też właściwe nawyki żywieniowe, które powinny być stosowane przez całe życie. Należy mocno podkreślić, że profilaktyka przewlekłych chorób niezakaźnych poprzez wdrażanie odpowiedniego stylu życia powinna zaczynać się już w wieku rozwojowym. Dotyczy to przede wszystkim zapobiegania chorobom rozwijającym się na tle miażdżycy. Z wielu bowiem badań, zarówno autopsyjnych, jaki i obrazowych, wiadomo, że zmiany ateromatyczne w tętnicach zaczynają powstawać już w drugiej dekadzie życia. Innym schorzeniem, na którego rozwój istotny wpływ ma model żywienia już w wieku rozwojowym, jest osteoporoza. Podstawowe znaczenie w jej profilaktyce ma bowiem osiągnięcie optymalnej szczytowej masy kostnej w młodości. Jej wartość zależy od pełnego pokrycia zapotrzebowania na wapń i witaminę D (zobacz: Witaminy w diecie dziecka), codziennej aktywności fizycznej, a także od niepalenia tytoniu. Prawidłowy model żywienia odgrywa ponadto istotną rolę w profilaktyce chorób nowotworowych. Początkowe zmiany patologiczne, mogące z czasem przekształcić się w raka, zazwyczaj trudno poddają się badaniu, a choroba rozwija się latami. Nie można więc lekceważyć możliwości rozpoczęcia procesu nowotworzenia już w okresie rozwojowym. Dlatego profilaktykę onkologiczną, ukierunkowaną na odpowiednią modyfikację stylu życia, należy zaczynać już we wczesnych latach życia. Istnieją także przesłanki świadczące o tym, że dobrze zbilansowany model żywienia, cechujący się odpowiednią proporcją wielonienasyconych kwasów tłuszczowych n-6 i n-3, a także zapewniający odpowiednią podaż antyoksydantów, magnezu, selenu, cynku i miedzi, może do pewnego stopnia zapobiec rozwojowi chorób alergicznych oraz innych schorzeń przebiegających na tle immunologicznym. Dekalog zdrowego żywienia według Instytutu Żywności i Żywienia 1. Dbaj o różnorodność spożywanych produktów. 2. Strzeż się nadwagi i otyłości, bądź aktywny ruchowo. 3. Produkty zbożowe powinny być dla ciebie głównym źródłem kalorii. 4. Spożywaj codziennie co najmniej 2 duże szklanki chudego mleka. Mleko można zastąpić jogurtem, kefirem, a częściowo także serem. 5. Mięso spożywaj z umiarem. 6. Spożywaj codziennie dużo warzyw i owoców. 7. Ograniczaj spożycie tłuszczów, w szczególności zwierzęcych, a także produktów zawierających dużo cholesterolu i izomerów trans nasyconych kwasów tłuszczowych. 8. Zachowaj umiar w spożyciu cukru i słodyczy. 9. Ograniczaj spożycie soli. 10. Nie pij alkoholu. Dbaj o różnorodność spożywanych produktów Nie ma produktu spożywczego, który by zawierał wszystkie niezbędne składniki odżywcze w wystarczających ilościach. Dlatego mało urozmaicone pożywienie może być przyczyną niedoborów pokarmowych. Codziennie należy spożywać produkty zbożowe, mleczne, wysokobiałkowe (ryby, drób, chude mięso lub nasiona roślin strączkowych), warzywa i owoce, a także niewielką ilość tłuszczów roślinnych. Zachowanie odpowiedniej równowagi między tymi grupami produktów w codziennej racji pokarmowej zapewnia odpowiednie zbilansowanie diety, a więc uniknięcie zarówno niedoborów, jak i nadmiarów poszczególnych składników odżywczych. Zalecane proporcje spożycia różnych produktów przedstawione zostały w piramidzie zdrowego żywienia (ryc.). Ryc. Piramida zdrowego żywienia W ciągu dnia dziecko powinno spożywać od 4 do 5 posiłków. Zalecane są posiłki rodzinne. Dzieci jedzące posiłki, a zwłaszcza obiad, w domu razem z rodziną zazwyczaj cechują się wyższą jakością modelu żywienia. Spożywają zwykle więcej warzyw i owoców, witamin i składników mineralnych, i jednocześnie mniej nasyconych kwasów tłuszczowych i izomerów trans, słodzonych napojów i frytek niż ich rówieśnicy żywiący się poza domem. Strzeż dziecko przed nadwagą i otyłością, dbaj o jego aktywność ruchową Nadwaga i otyłość, zwłaszcza brzuszna, leży u podłoża zespołu metabolicznego (ZM). Na zespół ten składają się zaburzenia gospodarki węglowodanowej, mogące prowadzić do cukrzycy typu 2, nadciśnienie tętnicze, a także dyslipidemia, cechująca się przede wszystkim hipertriglicerydemią, małymi stężeniami cholesterolu HDL w surowicy i obecnością małych gęstych cząsteczek LDL. Zespół metaboliczny wiąże się też zazwyczaj ze zwiększoną aktywnością prozakrzepową osocza i z nasilonym procesem zapalnym. Wszystkie te zaburzenia w istotny sposób nasilają ryzyko rozwoju miażdżycy. Nie można też pominąć faktu, że otyłość wiąże się często także ze zwiększonym prawdopodobieństwem rozwoju niektórych nowotworów, takich jak rak okrężnicy, sutka, endometrium, trzuski i nerki. Nadmierna masa ciała może też sprzyjać stłuszczeniu wątroby i glomerulopatii. Wiele wymienionych zaburzeń, towarzyszących otyłości, zaczyna się często już w dzieciństwie. Dużym problemem jest ustalenie obiektywnych kryteriów rozpoznawania nadwagi i otyłości u dzieci i młodzieży. W tym celu zazwyczaj stosuje się narodowe siatki centylowe, a w ostatnich latach także międzynarodowe kryteria IOTF (International Obesity Task Force). Definicji ZM w wieku rozwojowym jest wiele. Najbardziej aktualne są kryteria zaproponowane przez IDF (International Diabetes Federation) w 2007 roku. Sposób podejścia do definiowania ZM różni się w poszczególnych grupach wiekowych. Sugeruje się, że dzieci poniżej 10. roku życia nie powinny być diagnozowane. W przypadku jednak stwierdzenia u nich otyłości brzusznej (obwód talii ≥90. centyla), należy skoncentrować się na redukcji masy ciała. Jeśli w bliskiej rodzinie występuje zespół metaboliczny, cukrzyca typu 2, dyslipidemia, choroby sercowo-naczyniowe, nadciśnienie tętnicze lub otyłość, należy u dziecka przeprowadzić badanie stężenia lipidów i glukozy w surowicy i ciśnienia krwi. U młodzieży między 10. a 16. rokiem życia ZM może być zdefiniowany jako otyłość brzuszna i jednoczesna obecność przynajmniej dwóch cech klinicznych, takich jak hipertriglicerydemia (HTG), małe stężenie cholesterolu HDL, nadciśnienie tętnicze lub hiperglikemia. Chociaż ciśnienie krwi, stężenie lipidów, oporność na insulinę i cechy antropometryczne zmieniają się z wiekiem, jednak wobec dotychczasowego braku pewnych danych na ten temat, kryteria rozpoznawania ZM u młodzieży odpowiadają wartościom podanym w definicji IDF dla dorosłych. Dla HTG oznacza to wartość ≥150 mg/dl, dla nadciśnienia skurczowego ≥130 mm Hg, dla rozkurczowego ≥85 mm Hg, a dla hiperglikemii ≥100 mg/dl lub rozpoznaną cukrzycę typu 2. Jedynie w przypadku obwodu talii zaleca się stosowanie siatek centylowych (≥90. centyla lub punkt odcięcia dla dorosłych, czyli dla chłopców wynoszący ≥94 cm, a dla dziewcząt ≥80, jeśli jest niższy niż odpowiednie wartości znajdujące się w siatkach centylowych). Dla cholesterolu HDL przyjęto wspólny punkt odcięcia u obu płci (<40 mg/dl). Po ukończeniu 16 lat należy stosować kryteria przyjęte u dorosłych. W tym miejscu należy zwrócić uwagę, że występowanie nadwagi i otyłości, a także zespołu metabolicznego, niezależnie od kryteriów rozpoznawania tych zaburzeń, w ostatnich latach u dzieci i młodzieży w wielu krajach na świecie gwałtownie rośnie. Dotyczy to także Polski. Pociąga to za sobą nasilenie zagrożenia chorobami sercowo-naczyniowymi i nowotworami w tych populacjach w przyszłości. W zapobieganiu nadwadze i otyłości kluczową rolę odgrywa zbilansowanie spożycia energii, co można uzyskać poprzez ograniczenie jej spożycia i zwiększenie wydatkowania. W przypadku redukcji kaloryczności diety, podstawowe znaczenie ma zmniejszenie spożycia tłuszczów i cukru, czyli produktów w nie obfitujących, takich jak słodycze i fast foody, a także tłuste gatunki mięs, wędlin i produktów mlecznych. Ważna jest także kontrola wielkości spożywanych porcji. Regularna aktywność fizyczna, poza zwiększeniem wydatkowania energii, wywiera też korzystny wpływ na profil lipidowy, krzepliwość krwi, ciśnienie tętnicze, zwiększa wrażliwość tkanek na insulinę, przez co jest bardzo skuteczną metodą zapobiegania cukrzycy typu 2. Sprzyja też prawidłowej mineralizacji kości. Wydaje się także ważnym elementem stylu życia zmniejszającym ryzyko nowotworów. Dzieciom zaleca się przynajmniej 60 minut intensywnej aktywności fizycznej podczas większości dni w tygodniu, a najlepiej codziennie. Może ona obejmować gry i zabawy, najlepiej na świeżym powietrzu, zorganizowane zajęcia rekreacyjne i codzienne ćwiczenia pod okiem instruktora. Produkty zbożowe powinny być głównym źródłem kalorii Twojego dziecka Produkty zbożowe są podstawowym źródłem węglowodanów złożonych, które powinny być głównym źródłem energii w diecie. Produkty z tej grupy dostarczają ponadto dużych ilości witaminy B1, odgrywającej ważną rolę w metabolizmie glukozy i niezbędnej do prawidłowego funkcjonowania układu nerwowego. Są także źródłem niacyny, będącej kofaktorem w wielu reakcjach oksydoredukcyjnych, a także magnezu, biorącego udział w przenoszeniu bodźców elektrycznych w układzie nerwowym i mięśniach. Magnezowi ponadto przypisuje się udział w zapobieganiu nadciśnieniu. Produkty zbożowe zawierają ponadto znaczące ilości żelaza, niezbędnego do prawidłowej erytropoezy, cynku, będącego składnikiem wielu enzymów i odgrywającego ważną rolę w prawidłowym funkcjonowaniu układu immunologicznego, a także błonnika pokarmowego, zapobiegającego zaparciom, nowotworom jelita grubego oraz zaburzeniom gospodarki lipidowej i węglowodanowej. Dostarczają także znaczącej ilości białka. Pieczywo razowe jest zdecydowanie bogatsze w błonnik i mikroskładniki niż pieczywo białe. Ta różnica może być nawet dwukrotna. Należy więc wybierać chleb pełnoziarnisty, graham, ograniczyć chleb biały, a bułki jeść tylko sporadycznie. Bardzo wartościowe są również płatki owsiane i grube kasze, takie jak kasza gryczana. Produkty zbożowe dzieci powinny spożywać w takiej ilości, by utrzymać masę ciała na prawidłowym poziomie. Pamiętaj codziennie o 2–4 dużych szklankach chudego mleka. Mleko można zastąpić jogurtem, kefirem, a częściowo także serem Mleko jest w diecie podstawowym źródłem dobrze przyswajalnego wapnia. Odpowiednie spożycie tego pierwiastka, zwłaszcza w rozwojowym okresie życia, jest jedną z najważniejszych metod zapobiegania osteoporozie. Jak wspomniano na wstępie, kluczową rolę w jej profilaktyce odgrywa bowiem osiągnięcie w młodym wieku optymalnej szczytowej masy kostnej. Ponadto wapń odgrywa ważną rolę w profilaktyce nadciśnienia tętniczego i prawdopodobnie także raka okrężnicy i sutka. Dwie duże szklanki mleka lub napojów mlecznych (jogurt, kefir) u młodszych dzieci (do 9. roku życia) i 3–4 u starszych (od 10. roku życia), spożywane codziennie, prawie całkowicie pokrywają zapotrzebowanie na ten składnik. Należy podkreślić, że zapotrzebowanie na wapń młodzieży po ukończeniu 10. roku życia wynosi 1300 mg dziennie. Mleko i jego przetwory są również dobrym źródłem wysokowartościowego białka, niezbędnego do prawidłowego wzrostu. Dostarczają także dużych ilości ryboflawiny, będącej kofaktorem wielu enzymów oksydoredukcyjnych, oraz witaminy B12, koniecznej do prawidłowego krwiotworzenia, a także do funkcjonowania układu nerwowego i remetylacji homocysteiny do metioniny. Zaleca się spożywanie chudych produktów mlecznych, bowiem cechujący się dużą zawartością nasyconych kwasów tłuszczowych (NKT) tłuszcz mleczny, poprzez zwiększanie stężenia cholesterolu LDL w surowicy i nasilanie procesów krzepnięcia, sprzyja rozwojowi miażdżycy tętnic. Po ukończeniu 2. roku życia zaleca się spożywanie mleka o niskiej zawartości tłuszczu, nieprzekraczającej 1%. Należy pamiętać, że żółte sery, oprócz dużej ilości NKT, dostarczają także dużo soli nasilającej rozwój nadciśnienia tętniczego. Mięso podawaj z umiarem Mięso w żywieniu zajmuje ważne miejsce, gdyż jest dobrym źródłem bardzo wartościowego białka, witaminy B2, niacyny, cynku, a przede wszystkim łatwo przyswajalnego, hemowego żelaza. Niedobór żelaza jest najczęstszą przyczyną niedokrwistości u dzieci i młodzieży, a zwłaszcza u miesiączkujących dziewcząt. Pomimo wielu zalet produktów mięsnych trzeba jednak podkreślić, że należy unikać spożywania dużych ich ilości, zwłaszcza tłustych gatunków, z powodu dużej zawartości NKT. Zamiast mięsa 2–3 razy w tygodniu dzieci i młodzież powinny spożywać ryby. Preferowane są tłuste ryby morskie, zawierające duże ilości długołańcuchowych kwasów tłuszczowych n-3, eikozapentaenowego i dokozaheksaenowego, które odgrywają ważną rolę w profilaktyce chorób układu krążenia, chorób alergicznych, ponadto wydają się odgrywać istotną rolę w rozwoju funkcji poznawczych u dzieci. Ich korzystne działanie w profilaktyce chorób sercowo-naczyniowych polega na zwiększeniu zawartości w płytkach krwi trombosanu TXA3 kosztem trombosanu TXA2, co prowadzi do zahamowania ich agregacji. Nasilają one ponadto w leukocytach produkcję leukotrienów o słabej aktywności prozapalnej przy jednoczesnym zmniejszeniu syntezy leukotrienów silnie prozapalnych. Ponieważ proces zapalny leży u podłoża rozwoju miażdżycy, jego osłabienie odgrywa ważną rolę w profilaktyce tej choroby. Ten sam mechanizm działania kwasów n-3 wydaje się odgrywać istotną rolę w zapobieganiu chorobom alergicznym. Należy ponadto podkreślić, że tłuste morskie ryby są bardzo wydajnym źródłem witaminy D, której niedobór w populacji dzieci i młodzieży jest bardzo powszechny. Poza rolą w prawidłowej mineralizacji kości witamina D wydaje się mieć także duże znaczenie w zapobieganiu niektórym nowotworom. Jest także immunomodulatorem. Jednak nie można zapominać, że najważniejszym jej źródłem jest synteza skórna odbywająca się pod wpływem światła słonecznego. Dlatego przebywanie na dworze w godzinach południowych, najlepiej w słoneczne dni, jest najbardziej polecaną metodą zapewniającą pełne pokrycie zapotrzebowania na cholekalcyferol. Pomimo wielu zalet ryb morskich dużym problemem jest jednak ich częste chemiczne zanieczyszczenie. Dotyczy to zwłaszcza śledzi i łososi pochodzących z Bałtyku. Słuszne wydaje się więc unikanie spożywania tych właśnie ryb przez dzieci i młodzież, a zwłaszcza przez dziewczęta. Ponieważ wiele toksycznych związków kumuluje się w organizmie, mogą one w przyszłości, w przypadku zajścia w ciążę, stanowić poważne zagrożenie dla płodu. Dlatego dzieci i młodzież powinny spożywać ryby pochodzące z innych mórz niż Bałtyk. Zamiast mięsa zaleca się także częste spożywanie nasion roślin strączkowych, takich jak groch, fasola, soja i soczewica. Są źródłem wartościowego białka i wielu innych ważnych składników pokarmowych, jak potas, magnez, żelazo, tiamina, niacyna, pirydoksyna, foliany i błonnik. Produkty te wydają się odgrywać dużą rolę w zapobieganiu chorobom układu krążenia. Podawaj dziecku dużo warzyw i owoców Duża ilość warzyw i owoców zapewnia pokrycie zapotrzebowania na witaminę C, karotenoidy, foliany, składniki mineralne i błonnik. Ta grupa produktów dostarcza także dużej ilości flawonoidów. Witaminom antyoksydacyjnym (witamina C i E, beta-karoten) i flawonoidom zawartym w wielu warzywach i owocach, a także likopenowi występującemu przede wszystkim w pomidorach, przypisuje się działanie przeciwmiażdżycowe i przeciwnowotworowe. Witamina C ponadto poprawia przyswajanie żelaza niehemowego. Karotenoidy, znajdujące się w żółtych, pomarańczowych, czerwonych i zielonych warzywach, takie jak beta-karoten, alfa-karoten i kryptoksantyna, ulegają w organizmie przemianie do retinolu, który, będąc składnikiem rodopsyny, odgrywa ważną role w procesie widzenia. Luteina i zeaksantyna, karotenoidy pochodzące przede wszystkim z zielonych warzyw, zapobiegają zwyrodnieniu plamki żółtej. Foliany, których głównym źródłem są liściaste warzywa, a także brokuły i pomarańcze, warunkują prawidłowe krwiotworzenie, biorą udział w biosyntezie kwasów nukleinowych i w remetylacji homocysteiny do metioniny, a w przypadku ciąży zapobiegają wadom cewy nerwowej u płodu. Potas, którego głównym źródłem w diecie są warzywa i owoce, odgrywa ważną rolę w profilaktyce nadciśnienia tętniczego. Rola błonnika w zapobieganiu chorobom niezakaźnym została opisana wyżej. Warzywa i owoce najlepiej spożywać w postaci surowej. Podczas obróbki kulinarnej w wysokiej temperaturze znaczna część witaminy C i folianów ulega rozkładowi. Polecane są również warzywa i owoce mrożone, a także soki warzywne i niesłodzone soki owocowe. Ograniczaj tłuszcze, szczególnie zwierzęce, a także produkty zawierające dużo cholesterolu i izomerów trans nienasyconych kwasów tłuszczowych Ograniczenie spożycia NKT zawartych w tłuszczach zwierzęcych, produktów obfitujących w cholesterol, a także w izomery trans nienasyconych kwasów tłuszczowych, jest nieodzownym warunkiem profilaktyki miażdżycy. NKT zwiększają stężenie cholesterolu LDL w surowicy i zwiększają krzepliwość krwi. Produkty obfitujące w cholesterol (przede wszystkim podroby i jaja) również zwiększają stężenie cholesterolu LDL. Izomery trans zwiększają stężenie cholesterolu LDL i zmniejszają stężenie cholesterolu HDL w surowicy, a ponadto zwiększają oporność tkanek na insulinę i sprzyjają brzusznej dystrybucji tkanki tłuszczowej. Wykazano, że ryzyko choroby niedokrwiennej serca zwiększa się o 24% na każde zwiększenie spożycia izomerów trans o 2% energii. Duże ilości NKT znajdują się w maśle, smalcu oraz w tłustym mięsie, tłustych wędlinach, tłustych produktach mlecznych, śmietanie, ciastach, czekoladzie, kremach, lodach, chipsach. Należy unikać jedzenia tych produktów. Przygotowując mięso do spożycia, należy oddzielić widoczny tłuszcz, a z drobiu zdejmować skórę. Do smarowania pieczywa najlepiej używać niewielkiej ilości miękkiej margaryny. Dotyczy to także dzieci. Twarde margaryny mogą zawierać znaczące ilości izomerów trans. Należy ponadto unikać jedzenia potraw typu fast food, takich jak hamburgery, frytki, pizza, kurczak typu Kentucky, zup w proszku, chipsów oraz przemysłowych wyrobów cukierniczych. Zawierają bowiem duże ilości tłuszczu zazwyczaj obfitującego w izomery trans. Ze względu na wysoką zawartość cholesterolu nie należy jeść więcej niż 2–3 jajka tygodniowo. Spośród różnych technik kulinarnych godne polecenia jest gotowanie i pieczenie bez tłuszczu. Do gotowania, duszenia czy ewentualnie smażenia potraw polecany jest olej rzepakowy, typu kujawski czy uniwersalny lub oliwa z oliwek. Zawierają one duże ilości jednonienasyconych kwasów tłuszczowych, względnie odpornych na utlenianie pod wpływem podwyższonych temperatur. Olej słonecznikowy, kukurydziany i sojowy, ze względu na dużą łatwość utleniania podczas obróbki termicznej, powinny być spożywane tylko na surowo, np. jako dodatek do surówek czy sałatek. Do tego celu może być także wykorzystywany olej rzepakowy, zwłaszcza że jest dobrym źródłem kwasu tłuszczowego alfa-linolenowego, należącego do rodziny n-3. Warto podkreślić, że oleje roślinne dostarczają także dużych ilości witaminy E, a margaryny z nich wyprodukowane, z powodu fortyfikacji, także retinolu i witaminy D. Wspomniana już wyżej witamina E, spożywana z żywnością w fizjologicznych dawkach, wydaje się mieć ważny udział w profilaktyce kardiologicznej. Do mechanizmów, które mogą odgrywać istotną rolę w zapobieganiu miażdżycy, można zaliczyć hamowanie oksydacji LDL, zmniejszanie tworzenia trombiny w osoczu, hamowanie adhezji monocytów do komórek śródbłonka poprzez zmniejszenie ekspresji molekuł adhezyjnych, a także zwiększanie syntezy prostacykliny w komórkach śródbłonka naczyniowego. Unikajcie cukru i słodyczy Unikanie cukru i słodyczy chroni przed próchnicą zębów i ułatwia utrzymanie należnej masy ciała. Cukier nie dostarcza żadnych niezbędnych składników odżywczych, a jako bogate źródło energii wypiera z jadłospisu produkty zawierające te składniki. Trzeba także pamiętać, że wyroby cukiernicze dostarczają zazwyczaj także dużych ilości tłuszczu, najczęściej zawierającego dużo NKT i cholesterolu, a gotowe wyroby cukiernicze także izomerów trans. Fruktoza zawarta w sacharozie nasila hipertriglicerydemię. Należy przypomnieć, że istotnym źródłem cukru w żywieniu wielu dzieci są napoje typu cola i słodzone soki owocowe. Dlatego ich spożycie powinno być ograniczane. Ograniczajcie spożycie soli Sól podnosi ciśnienie krwi u wielu ludzi, sprzyja miażdżycy, zwiększa ryzyko udaru mózgu i raka żołądka. Należy więc rezygnować z dosalania potraw przed spożyciem i ograniczać dodawanie soli w czasie gotowania. Trzeba pamiętać, że dużo soli znajduje się w gotowych produktach, takich jak wędliny, sery i pieczywo. Górna granica spożycia sodu, według WHO, wynosi 2000 mg dziennie, co odpowiada 5 g soli. Warto podkreślić, że biała sól jest jednak podstawowym źródłem jodu, odgrywającego ważną rolę w syntezie hormonów tarczycy. Do przyrządzania potraw nie należy więc stosować soli kamiennej ani słonych mieszanek przyprawowych, ponieważ nie są fortyfikowane związkami jodu. Nie podawaj dziecku alkoholu O ile u osób dorosłych, które nie mają do tego przeciwwskazań, spożycie umiarkowanych ilości alkoholu jest dopuszczalne, u dzieci alkohol powinien być całkowicie wykluczony ze względu na wiążące się z nim poważne skutki psychospołeczne, bardzo duże ryzyko wypadków i uzależnienia oraz możliwość rozwoju chorób zależnych od alkoholu w późniejszym okresie życia. Do schorzeń, w których patogenezie spożycie alkoholu odgrywa istotną rolę, należy zaliczyć stłuszczenie i marskość wątroby, kardiomiopatię alkoholową, nadciśnienie tętnicze, hipetriglicerydemię, ostre zapalenie trzustki oraz nowotwory, takie jak: rak wątroby, sutka, nowotwory jamy ustnej, gardła i przełyku. Piśmiennictwo: 1. Biltoft-Jensen Trolle Christensen G. i wsp.: Development of a recommended food intake pattern for healthy Danish adolescents consistent with the Danish dietary guidelines, nutrient recommendations and national food preferences. J. Hum. Nutr. Diet. 2008; 21 (5): 451–463. 2. Diet and Lifestyle Recommendations Revision 2006: A Scientific Statement From the American Heart Association Nutrition Committee. Circulation, 2006; 114: 82–96. 3. Gidding Dennison Birch i wsp.: Dietary Recommendations for Children and Adolescents. A Guide for Practitioners. Consensus Statement From the American Heart Association Endorsed by the American Academy of Pediatrics. Circulation 2005; 112: 2061–2075. 4. Hayman Meininger Daniels i wsp.: Primary prevention of cardiovascular disease in nursing practice: focus on children and youth. Circulation 2007; 116: 344–357. 5. Jarosz M., Bułhak-Jachymczyk B.: Normy żywienia człowieka. Podstawy prewencji otyłości i chorób niezakaźnych.. PZWL, Warszawa 2008. 6. Nicklas Hayes D.: Position of the American Dietetic Association: nutrition guidance for healthy children ages 2 to 11 years. J. Am. Diet. Assoc. 2008; 108 (6): 1038–1044, 1046–1047. 7. Pupek-Musialik D., Bogdański P., Dytfeld J.: Otyłość i zespół metaboliczny – ważne czynniki uszkodzenia nerek. Przew. Lek. 2007; 1: 21-27. 8. Smit Mozaffarian D., Willett W.: Review of Fat and Fatty Acid Requirements and Criteria for Developing Dietary Guidelines. Ann. Nutr. Metab. 2009; 55: 44–55. 9. Szostak Cichocka A.: Dieta śródziemnomorska w profilaktyce kardiologicznej. Monografia dla lekarzy. Via Medica, Gdańsk 2009. 10. Szostak-Węgierek D., Cybulska B., Zdrojewski T. i wsp.: Dlaczego w polskich szkołach nie powinna być sprzedawana żywność typu fast food? Kardiol. Pol. 2009; 67: 337–343. 11. Szostak-Węgierek D., Cybulska B.: Zespół metaboliczny u dzieci. [W:] Urban M. (red.): Miażdżyca u dzieci i młodzieży (wyd. I). Cornetis, Wrocław 2007: 221–236. 12. Szostak-Węgierek D.: Profilaktyka miażdżycy u dzieci i młodych osób dorosłych. Ped. Pol. 2007; 82 (7): 550–558. 13. Szostak-Węgierek D.: Zespół metaboliczny u dzieci i młodzieży jako wyzwanie dla zdrowia publicznego. Problemy Higieny i Epidemiologii 2008; 89 (1): 21–29. 14. Zimmet P., Alberti G., Kaufman F. i wsp.: The metabolic syndrome in children and adolescents. Lancet 2007; 369: 2059–2061. 15. 16. 17. 18. 19. 20.
RT @KamilHeyka: Rosyjscy żołnierze dostali racje żywnościowe przeterminowane o 7 lat. To ma być ta niby potężna armia? https://t.co/49mBwxMnbb
Przez wiele lat zdrowie nastolatków nie było często poruszanym tematem, gdyż uznawano, że jest to czas mniejszej podatności na rozwój chorób niż np. u dzieci czy osób starszych. Jednak w ostatniej dekadzie coraz większą uwagę zwraca się na zdrowie i prawidłowy stan odżywienia nastolatków, czyli osób w wieku 10-19 lat. Prawidłowe żywienie odgrywa kluczową rolę w rozwoju somatycznym, fizycznym oraz psychicznym, zarówno wśród dzieci, jak i młodzieży. Jednak sposób odżywiania osób w tej grupie wiekowej często znacznie odbiega od rekomendacji, co zwiększa ryzyko zachorowania na wiele chorób dietozależnych w przyszłości, a także może mieć wpływ na stan skóry, wzrost oraz prowadzić do nieprawidłowej masy ciała lub nawet zaburzeń odżywiania. Aktualne zalecenia żywieniowe dla dzieci i młodzieży W 2019 roku Instytut Żywności i Żywienia (IŻŻ) zaktualizował Piramidę Zdrowego Żywienia i Stylu Życia Dzieci i Młodzieży [1]. Jedną z głównych zasad wprowadzonych przez IŻŻ jest spożywanie przez młodzież regularnych posiłków o stałych porach dnia. Najzdrowszym rozwiązaniem wydaje się być spożywanie 5 posiłków dziennie co 3-4 godziny. Szczególną uwagę zwrócono na I śniadanie, które powinno być pełnowartościowe i dostarczać niezbędnej energii i składników odżywczych na początku dnia. Dodatkowo, polecanym napojem skutecznie zmniejszającym pragnienie jest woda, czyli jeden z istotnych składników pokarmowych. Dlatego należy regularnie pić wodę w odpowiednich ilościach (co najmniej 6 szklanek wody dziennie). Warto wziąć pod wagę, że woda zawarta jest także w produktach spożywczych i potrawach ( w warzywach, owocach, zupach). Przy zwiększonej aktywności fizycznej należy pamiętać o uzupełnianiu płynów, gdyż zapotrzebowanie na nie jest wtedy zwiększone. Warzywa i owoce Podstawą piramidy są różnorodne warzywa i owoce, które powinny być spożywane w jak największej ilości – kilka razy dziennie w ramach każdego posiłku oraz przekąsek. Regularne jedzenie tych produktów obniża ryzyko zachorowania na wiele chorób cukrzycy typu 2, nadciśnienia tętniczego, otyłości, ale także niedokrwiennej choroby serca czy nowotworów. Istotnym jest, aby warzywa i owoce spożywać na surowo lub przetworzone w minimalnym stopniu. Zachowują one wtedy najwyższą wartość odżywczą i stanowią główne źródło witamin (witamina C, B-karoten, foliany), składników mineralnych, błonnika pokarmowego oraz naturalnych antyoksydantów. Należy pamiętać, że warzywa i owoce są zróżnicowane pod względem składu i wartości odżywczych, dlatego ważne jest, aby dostarczać rozwijającemu się organizmowi nastolatka różnorodnych produktów i jednocześnie wszystkich niezbędnych składników pokarmowych. Warto wspomnieć, że soki niezawierające dodatku cukru mogą stanowić korzystny element codziennej diety dzieci i młodzieży – jednak pod warunkiem, że dieta ta będzie odpowiednio skomponowana. Według najnowszych rekomendacji dzieci powyżej 7 roku życia mogą spożywać dziennie 1 szklankę (do 230 ml) soku owocowego. Produkty zbożowe Większość posiłków powinna zawierać produkty zbożowe. Stanowią one źródło węglowodanów złożonych, błonnika pokarmowego, witamin z grupy B oraz wielu składników mineralnych (magnez, żelazo, cynk, selen). Najlepiej wybierać produkty pełnoziarniste, takie jak mąka i pieczywo razowe lub graham, ryż brązowy, makaron pełnoziarnisty czy też tzw. grube kasze (np. gryczana, jaglana, jęczmienna). Warto wzbogacać dietę nastolatka o płatki zbożowe, np. owsiane, żytnie, jęczmienne, jaglane. Natomiast wybierając produkty zbożowe dobrze jest przyjrzeć się ich składowi – zdarza się, że ciemne pieczywo nie oznacza pieczywa razowego, a np. płatki śniadaniowe zawierają dodatek cukru, który powinno się ograniczać w codziennej diecie. © Dmitrii Shironosov / 123RF Nabiał i inne źródła białka Produkty mleczne dostarczają pełnowartościowego białka, witamin i składników mineralnych (przede wszystkim są najlepszym źródłem wapnia, które jest niezbędne do budowy zdrowych zębów i kości). Zaleca się spożywanie 3-4 szklanek mleka dziennie, które można częściowo zastępować jogurtem naturalnym, kefirem, czy też serem. Dodatkowo, źródło pełnowartościowego białka, które jest niezbędne do prawidłowego wzrostu i rozwoju organizmu powinny stanowić: Mięso – należy wybierać chude rodzaje mięs oraz ograniczać przetworzone produkty mięsne. Mięso jest źródłem najlepiej przyswajalnego żelaza, które odgrywa istotną rolę w syntezie składników krwi, regeneracji tkanek oraz stymulacji odpornościRyby – zaleca się spożywanie ryb morskich przynajmniej 2 razy w tygodniu. Stanowią one źródło białka, składników mineralnych ( jodu, wapnia, żelaza, magnezu) oraz wielonienasyconych kwasów tłuszczowych (WNKT) omega-3, które wspomagają prawidłowy rozwój mózgu, układu nerwowego i wzrokuJajka – rekomenduje się spożycie jaj kilka razy w tygodniu. Stanowią dobre źródło białka, witamin, składników mineralnych, a także lecytynyNasiona roślin strączkowych – zawierają białko, błonnik pokarmowy oraz wiele witamin i składników mineralnych. Doskonałą alternatywą dla mięsa są np. fasola, soczewica, ciecierzyca, zielony groszek i bób. Tłuszcze, fast-food i słodycze Głównym źródłem tłuszczu w diecie nastolatka powinny być oleje roślinne, które obfitują w jedno- i wielonienasycone kwasy tłuszczowe (WNKT), chroniące przed rozwojem wielu chorób. Warto nimi zastępować tłuszcze zwierzęce, które z kolei zawierają dużą ilość nasyconych kwasów tłuszczowych (NKT), będących przyczyną np. chorób układu sercowo-naczyniowego i nowotworów. Wyjątkami wśród olejów roślinnych są olej kokosowy oraz olej palmowy – również są bogate w NKT. Oleje roślinne tłoczone na zimno najlepiej spożywać na surowo np. jako dodatek do sałatek i surówek warzywnych. Natomiast do smażenia poleca się stosować rafinowany olej rzepakowy lub oliwę z oliwek. Jednak preferowaną obróbką termiczną potraw jest gotowanie, w szczególności na parze. Smażenie powinno się ograniczać. Należy także eliminować z diety wyroby cukiernicze (batony, wafelki, ciastka) i żywność typu fast-food – często zawierają niekorzystne tłuszcze trans, które sprzyjają rozwojowi chorób układu sercowo-naczyniowego. Słodycze warto zastępować owocami lub niesolonymi orzechami lub nasionami. Dobrze jest także wyeliminować lub zdecydowanie ograniczyć spożywanie słodkich napojów, które tak samo jak słodycze są źródłem cukru sprzyjającego rozwoju próchnicy i nadmiernej masy ciała. Zamiast nich należy wybierać wodę, soki warzywne lub owocowe, napoje mleczne lub herbatę bez dodatku cukru. Unikanie nadmiernego spożycia soli (ze względu na zawartość sodu) pozwoli ograniczyć ryzyko rozwoju nadciśnienia czy nowotworów w przyszłości. Wysoką zawartością sodu charakteryzują się takie produkty jak słone przekąski (paluszki, chipsy, krakersy) i produkty typu fast-food. Pomocnym w ograniczeniu spożycia soli jest także wybieranie nieprzetworzonych produktów oraz przyprawianie potraw ziołami zamiast solą [1]. Żywienie dzieci okiem organizacji zdrowotnych Z kolei zgodnie z dyskusją Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) na temat żywienia w okresie adolescencji, okres nastoletni to czas adaptacji i wyrabiania nawyków żywieniowych, a poprawa sposobu żywienia młodzieży jest inwestycją w zdrowie przyszłych dorosłych. Styl życia oraz sposób odżywiania młodzieży stanowią zagrożenie dla ich stanu odżywienia. WHO zwraca uwagę na narastający problem niedożywienia i niedoborów żywieniowych oraz otyłości wśród nastolatków. Strategią w celu poprawy żywienia nastolatków są przede wszystkim programy interwencyjne głównie obejmujące szkoły oraz stowarzyszenia młodzieżowe. Skupiają się one przede wszystkim na edukacji żywieniowej, promocji zdrowia oraz prewencji zaburzeń odżywiania i stanów zagrażających zdrowiu. Istotnym działaniem prewencyjnym jest ocena stanu odżywienia wśród młodych dorosłych, oparta na pomiarach antropometrycznych oraz monitorowanie niedoborów mikroelementów ( żelaza, jodu, witaminy A). Kluczowymi elementami w prewencji otyłości wydają się być prawidłowo zbilansowana dieta oraz aktywność fizyczna. Zwraca się uwagę także na budowanie pewności siebie wśród młodzieży oraz zapobieganie strachu przed nadmiernym przyrostem masy ciała [2]. Według American Dietetic Association (ADA) młodzież powinna mieć zapewniony dostęp do odpowiedniej ilości pełnowartościowej i bezpiecznej żywności, która powinna zapewnić optymalny rozwój fizyczny, umysłowy oraz społeczny. Finansowane ze środków federalnych programy pomocy żywieniowej służą jako środek do walki z głodem i brakiem bezpieczeństwa żywnościowego oraz jako narzędzie edukacji żywieniowej i promocji aktywności fizycznej zaprojektowanej w celu zapobiegania lub zmniejszania otyłości i chorób przewlekłych. Ważne jest, aby zapewnić ciągłe finansowanie tych programów, gdyż mają one pozytywny wpływ na samopoczucie dzieci i młodzieży [3]. Wpływ diety na stan zdrowia młodzieży Wpływ diety na stan skóry Trądzik pospolity występuje u około 85-90% nastolatków. Problem ten dotyka połowy z nich także w życiu dorosłym. Wykazano, że serwatka mleka (bogata w leucynę) może nasilać zmiany trądzikowe. Sugeruje się, iż oddziałuje ona na proliferację naskórka, wydzielanie androgenów oraz gromadzenie lipidów w okolicach gruczołów łojowych [4]. W badaniach wskazano także, że podaż mleka krowiego poddanego odtłuszczeniu wpływało negatywnie na objawy chorobowe – nasilało tendencję skóry chorego do komedogenezy, czyli zaczopowania mieszków włosowych podczas ich rogowacenia. Związek ten wynikał z tego, iż producenci podczas procesu odtłuszczenia mleka dodają do niego białka serwatkowe [4,5]. Udowodniono, że bakterie z rodzaju Lactobacillus oraz laktoferyna wchodzące w skład fermentowanych produktów mlecznch redukują produkcję łoju oraz zmniejszają stan zapalny skóry [4]. W metaanalizie Dai i wsp. [6] wskazano na dodatnią korelację między spożyciem mleka a wystąpieniem trądziku. Natomiast w metaanalizie Juhl i wsp. [7] stwierdzono, iż wzrost podaży wszystkich produktów mlecznych nasila tę chorobę skóry. Związek czekolady z rozwojem trądziku łączy fakt, iż charakteryzuje się ona znaczną zawartością cukrów prostych oraz wysokim indeksem glikemicznym, dlatego też szczególnie przy zmianach skórnych należy ograniczać jej spożycie. Jednak zarówno w przypadku samej czekolady, jak i ostrych przypraw nie ma jednoznacznych wyników badań wskazujących na dodatnią korelację tych produktów z nasileniem zmian trądzikowych [8]. Produkty, które są zalecane w walce z problemami skórnymi to WNKT omega-3 (upłynniają sebum, zmniejszają stan zapalny oraz łagodzą reakcje skóry na czynniki bakteryjne i alergiczne). Należy zadbać o prawidłowy stosunek kwasów omega-3 do omega-6 w diecie młodzieży, gdyż kwasy omega-6 są prekursorami cytokin prozapalnych [4,5,8]. Istotnymi mikroelementami, które również oddziałują korzystnie na stan skóry są cynk i selen, natomiast składniki, które przypuszczalnie mają pozytywny wpływ na zmiany trądzikowe to witaminy A, C, D3, siarka, krzem oraz witaminy z grupy B [4,8]. Substancje, które w szczególności należy ograniczyć w diecie to nasycone kwasy tłuszczowej oraz produkty o wysokim indeksie glikemicznym [4,5]. © rawpixel / 123RF Wpływ diety na wzrost W okresie nastoletnim następuje gwałtowny wzrost wysokości ciała. Według raportu WHO [2] jest to nawet do 45% wzrostu kości szkieletowych, co stanowi około 15 do 25% wzrostu osoby dorosłej. W okresie adolescencji akumulowane jest nawet do 37% całkowitej masy kostnej. Najczęstszą przyczyną zaburzeń wzrostu u nastolatków na świecie jest niedożywienie, które może być spowodowane ubóstwem lub nadmiernymi restrykcjami kalorycznymi jakie młodzież samodzielnie wprowadza w swojej diecie [9]. Odpowiednia podaż składników odżywczych jest niezbędna podczas rozwoju młodego organizmu, gdyż to czynnik ograniczający genetyczny potencjał tkanki kostnej do wzrostu oraz mineralizacji. Sposób odżywiania wpływa na poszczególne hormony tj. gonadotropiny i hormon wzrostu (GH) oraz poziom IGF-1 (insulinopodobny czynnik wzrostu). Ponadto, makroskładniki zapewniają energię niezbędną do wzrostu kości szkieletowych, a dostarczane z dietą mikroskładniki warunkują prawidłową mineralizację kośćca. Zbyt mała podaż składników odżywczych obserwowana np. u pacjentów z anoreksją może skutkować zahamowaniem sekrecji gonadotropin oraz w konsekwencji niższym wzrostem w dorosłym życiu. Składnikami, których podaż w szczególności warto monitorować w żywieniu młodzieży są wapń, fosfor i witamina D3. W badaniach klinicznych potwierdzono, iż ograniczenie w diecie tych składników obniżało wytrzymałość kości i zwiększało kruchość kośćca [10]. Sposób odżywiania a stan odżywienia młodzieży W Polsce W 2016 roku dokonano analizy metod badawczych stosowanych do oceny stanu odżywienia polskiej młodzieży w latach 2005-2015 na podstawie, której stwierdzono, iż w wielu ośrodkach klinicznych stan odżywienia nastolatków był weryfikowany na podstawie wywiadu, badań ogólnolekarskich oraz pomiarów antropometrycznych (obwód talii, wskaźnik WHtR (waist to height ratio)) [11]. Przeważającą metodą oceny stanu odżywienia było wykorzystanie wartości wskaźnika BMI (wskaźnik masy ciała, body mass index) w odniesieniu do siatek centylowych, które stanowią normy wysokości ciała, masy ciała, wartości wskaźnika BMI, a także proporcji masy do wysokości ciała dla dzieci i młodzieży w wieku 3-18 lat. Kryteria zalecane przez WHO oraz Amerykańską Akademię Pediatrii (American Academy of Pediatrics) uznają niedowagę za wartość BMI < 5 centyl, nadwagę za ≥ 85 centyl oraz otyłość ≥ 95 centyl [11,12]. Jedynie w nielicznych badaniach, które wchodziły w skład przeglądu stan odżywienia był oceniany w oparciu o analizę składu ciała. Natomiast badania biochemiczne były przeprowadzane jedynie w celu diagnozy klinicznej oraz wykrycia niedoborów żywieniowych [11]. Znaczny odsetek młodzieży prezentuje nieprawidłowe zachowania żywieniowe, które mogą prowadzić do zaburzeń stanu odżywienia [13]. W 2005 roku w Instytucie Matki i Dziecka przeprowadzono badanie obejmujące 8000 osób w wieku 13-15 lat. Otyłość stwierdzono u 4,5% nastolatków, natomiast nadwagę u 9% badanych. Zatem nadmiar masy ciała dotyczył 13,5% młodzieży. Problem ten występował częściej u dziewcząt niż u chłopców [14]. W badaniu, w którym wzięło udział 161 uczniów łódzkich szkół ponadpodstawowych w wieku 15-17 lat wykazano, iż niedowaga występowała u 3,1% badanych, nadwaga u 15,5%, a otyłość u 5,6% uczniów. Niedowagę diagnozowano częściej u dziewcząt (3,6%) niż u chłopców (2,6%). Przeprowadzano także ocenę składu ciała wśród nastolatków. Zwiększona zawartość tkanki tłuszczowej została odnotowana u 52,2% ogółu, natomiast obniżoną zawartość wody zaobserwowano u 59,6% osób [15]. Z kolei w badaniu obejmującym 201 uczniów w wieku 18 lat u 79,6% badanych oceniono stan odżywienia jako prawidłowy. Niedowagę stwierdzono u 12,2% dziewcząt, natomiast u chłopców nie odnotowano przypadków niedoboru masy ciała. U 10,9% uczniów zdiagnozowano nadwagę, natomiast otyłość występowała u 2% badanych. Zatem niedowaga cechowała populację dziewcząt, a nadmierna masa ciała częściej pojawiała się u chłopców [14]. Zarówno niedobór, jak i nadmiar masy ciała jest narastającym problemem wśród młodzieży. W pracy Ziółkowskiej i wsp. [13] spostrzeżono, iż popularne są diety odchudzające, szczególnie wśród osób, które pozytywnie postrzegają niedowagę. Częstą metodą na utratę masy ciała było stosowanie diety płynnej polegającej na wyłącznym spożyciu napojów [13]. Natomiast z postępującym rozwojem otyłości wśród nastolatków kojarzy się ze zwiększonym dostępem do produktów o wysokiej gęstości energetycznej oraz siedzącym trybem życia [14]. Na świecie Według raportu WHO z 2017 roku [16] rozwój otyłości wśród młodzieży nieustannie rośnie. Szacuje się, że ponad 1,4 miliona osób w wieku 11-15 lat jest otyłych, natomiast nadmierna masa ciała ogółem występowała w 2014 roku u 19% młodzieży (14% u dziewcząt i 24% u chłopców). Największy wzrost liczby otyłych nastolatków zaobserwowano w Zachodniej Europie. Natomiast zgodnie z oszacowaniem Głównego Inspektoratu Sanitarnego (GIS) na świecie do 2025 roku liczba dzieci i młodzieży z otyłością sięgnie około 91 milionów, a 5-17 latków z nadwagą będzie aż 177 milionów [17]. Natomiast niedożywienie białkowo-energetyczne jest wskazane jako jedna z dziesięciu głównych przyczyn zgonów wśród młodzieży. Na świecie, około 34 zgonów na 100 000 dzieci i młodzieży łączy się z niedożywieniem – jednak ta liczba znacznie się różni w zależności od stopnia rozwinięcia krajów (38,5 na 100 000 w krajach rozwijających się oraz 0,2 na 100 000 w krajach rozwiniętych). Występowanie niedowagi wśród dziewcząt w wieku 13-17 lat w obrębie 5 rejonów świata i około 60 krajów wynosi mniej niż 5%. Jednakże na terenie Afryki oraz Azji prawie 10% nastolatek w wieku 13-15 lat ma zbyt niską masę ciała w stosunku do wieku i wzrostu [18]. Najczęstsze błędy żywieniowe wśród nastolatków Nieregularne spożywanie posiłków W badaniu Wanat i in. [19] wykazano, iż ponad połowa (56%) nastolatków nie spożywa śniadania. Zalecane przez IŻŻ 5 posiłków dziennie spożywało jedynie 9% ankietowanych. Badana młodzież najczęściej spożywała 4 posiłki dziennie (60%). W badaniu Ziółkowskiej i in. [13] najbardziej regularnie spożywanym posiłkiem był obiad (89,4%) oraz kolacja (65%). Natomiast 36,5% uczniów nie spożywało regularnie śniadania, a 61% również II śniadania. Podjadanie między posiłkami Wśród badanych nastolatków 80% przyznało się do pojadania w ciągu dnia, a 60% zadeklarowało spożywanie słodkich lub słonych przekąsek lub słodkich napojów gazowanych [13]. W badaniu Gajdy i in. [20] pojadanie potwierdziło 91,8% młodzieży, a 56,3% uczniów określało częstość pojadania jako „czasami”. Spożycie napojów słodzonych Zgodnie z raportem UNICEF [21] 42% młodzieży wypija słodzony napój przynajmniej raz dziennie. W badaniu Marcinkowskiej i in. [22] wykazano, iż 44% młodzieży regularnie spożywało słodkie oraz gazowane napoje. Soki owocowe wybierało 94% badanych, z czego najwięcej osób sięgało po soki 100% Spożycie napojów energetyzujących W ciągu ostatnich 20 lat zaobserwowano ponad 300-krotnie większe spożycie napojów orzeźwiających z dodatkiem sacharozy. Zainteresowanie tego typu napojami jest szczególnie zauważalne wśród młodzieży [23]. W badaniu Bajerskiej i in. [23] nastolatkowie najczęściej odpowiadali, że stosuje napoje energetyzujące co drugi-trzeci dzień, przy czym zaobserwowano, że uczniowie z nadmierną masą ciała około 8,5-krtonie częściej wybierali napoje energetyzujące w porównaniu z rówieśnikami. W analizie Cichockiego i in. [24] przedstawiono, że ponad 60% gimnazjalistów oraz około 70% licealistów sięgało po napoje energetyzujące, z czego 45% osób w obu grupach badanych korzystało z tych napojów ze względu na atrakcyjny smak. Spożycie żywności wysokoprzetworzonej W badaniu Wanat i in. [19] 33% nastolatków potwierdziło spożywanie żywności typu fast-food kilka razy w tygodniu, a 60% kilka razy w miesiącu. W innej analizie odnotowano, iż 84,2% młodzieży w wieku 15-18 lat jadało w restauracjach typu fast-food, a 25% respondentów spożywało posiłki na stołówkach. Wśród ankietowanych 50% dziewcząt oraz 60% chłopców określało częstość spożycia żywności typu fast-food jako „często” [25]. Niedostateczna podaż warzyw i owoców Według raportu UNICEF [21] 34% nastolatków je mniej niż 1 porcję owoców dziennie, a 21% je mniej niż 1 porcję warzyw w ciągu dnia. Natomiast w analizie Sitko i in. [26] opisano, iż 60% młodzieży w wieku 13-16 lat spożywało niewystarczającą ilość warzyw i owoców. W przypadku młodzieży licealnej wśród ponad połowy ankietowanych odnotowano zbyt małą podaż warzyw i owoców. Niedostateczna podaż nabiału W badaniu Pituchy i in. [27] 25% uczniów deklarowało spożycie nabiału jedynie 3 razy w tygodniu. Podobny wynik osiągnięto w innej analizie [28], gdzie 53% młodzieży codziennie spożywało mleko i produkty mleczne. Jednak w pracy Humeniuk i in. [29] dostarczono pozytywnej oceny podaży nabiału – 86% nastolatków konsumowało mleko i produkty mleczne w 1-2 posiłkach dziennie. Potencjalne niedobory żywieniowe wśród nastolatków – jak im zapobiegać? U młodzieży w wieku 16-19 lat zaobserwowano niedostateczną podaż potasu (poniżej poziomu AI), a także zbyt małe spożycie wapnia i magnezu (poniżej poziomu EAR). Deficyt żelaza i cynku w diecie odnotowano jedynie u 19-latków [30]. Dodatkowo, wykazano, iż racje pokarmowe w grupie wiekowej 12-18 lat były ubogie w witaminy C, D i E oraz składniki mineralne, takie jak wapń, potas i magnez [26]. Działaniem prewencyjnym jakie można wdrożyć w celu zapobiegania występowaniu niedoborów żywieniowych, które mogą przyczyniać się do zaburzeń rozwoju oraz funkcjonowania młodego organizmu jest wdrożenie dobrze zbilansowanej oraz zróżnicowanej diety realizującej zapotrzebowanie na wszystkie makro- i mikroskładniki [19-26,30]. Potencjalne zagrożenia związane z zaburzeniami odżywiania W badaniu przeprowadzonym wśród 12005 nastolatków wieku 13-16 lat wykazano, że 25% osób zgłasza potrzebę obniżenia masy ciała. Połowa uczniów deklaruje nadmierną konsumpcję, 40% odczuwa lęk przed wzrostem masy ciała, 28% przyznaje się do odczuwania jadłowstrętu, a prawie co 10 osoba prowokuje wymioty [31]. Z kolei w wyniki analizy kwestionariuszy EAT-26 wskazano, że około 12% nastolatków wykazuje objawy zaburzeń odżywiania. W innych badaniach opisano, iż 20% dziewcząt prezentuje symptomy anoreksji oraz 10% chłopców [32,33]. Tendencja młodych osób do stosowania diet odchudzających oraz głodówek może doprowadzić do niebezpiecznych skutków zdrowotnych dla rozwijającego się organizmu. Takie zachowania żywieniowe zwiększają dodatkowo ryzyko powstania nadmiernej masy ciała oraz sprzyjają rozwinięciu zaburzeń odżywiania jakimi są anoreksja i bulimia [34]. Długotrwałe niedobory żywieniowe oraz zaburzone proporcje w dostarczaniu organizmowi potrzebnych składników odżywczych w przypadku anoreksji prowadzi do wyniszczenia oraz wystąpienia wielu powikłań zdrowotnych np. utraty masy mięśniowej, bólów i skurczów mięśni, zaburzeń termoregulacji ciała, zaburzeń perystaltyki jelit, bólów brzucha, zaparć, wymiotów, zwolnienia akcji serca oraz arytmii serca, niedokrwistości, zawrotów głowy i omdleń, a także osteoporozy i zaburzeń zarówno biochemicznych jak i hormonalnych. U kobiet mogą wystąpić także zaburzenia miesiączkowania lub całkowity zanik miesiączki oraz zmiany w wielkości jajników i macicy, które często są przyczyną niepłodności. Fizyczne wyczerpanie organizmu objawia się zaburzeniami koncentracji, pamięci i zdolności uczenia się, wycofania społecznego, bezsenności, depresji oraz pojawienia się myśli, a nawet prób samobójczych. Natomiast bulimia na skutek prowokowania wymiotów, przeczyszczania lub naprzemiennego objadania się i głodzenia może wprowadzić do osłabienia, biegunek lub zaparć, bólów głowy, niedokrwistości, zniszczenia szkliwa zębów, refleksu żołądkowo-przełykowego, zapalenia przełyku i żołądka, awitaminozy, a także poważnych zaburzeń funkcjonowania nerek, układu sercowo-naczyniowego oraz zaburzeń psychicznych [35]. © NejroN / 123RF Najczęstsze mity żywieniowe MIT 1: Należy unikać węglowodanów! Wiele osób uważa, że, aby obniżyć masę ciała, należy zrezygnować ze spożycia węglowodanów. Po części jest to prawdą, gdyż ograniczenie cukrów prostych sprzyja zdrowszemu odżywianiu i w efekcie może prowadzić do redukcji masy ciała. Jednak jest to wynikiem utrzymywania ujemnego bilansu energetycznego, który jest niezbędny do utraty masy ciała. Dodatkowo, metaanalizy wskazują, że diety ketogeniczna, niskowęglowodanowa oraz wysokowęglowodanowa prowadziły do podobnych efektów w kontekście obniżenia masy ciała [36, 37]. MIT 2: Suplementy diety są niezbędne Suplementy diety mogą poprawić stan zdrowia poprzez zapewnienie odpowiedniej ilości składników pokarmowych, których ilość w diecie jest niewystarczająca. Jednak stosowane w nieodpowiednich dawkach mogą prowadzić do nadmiernej konsumpcji tychże składników i jednocześnie negatywnie wpłynąć na zdrowie. Prawidłowo skomponowany i różnorodny sposób odżywiania powinien dostarczyć wszystkich niezbędnych składników odżywczych. Suplementy diety mają na celu jedynie uzupełnienie podstawowej diety, jednak ich stosowanie staje się zasadne w niektórych sytuacjach np. w przypadku niemożliwości realizacji danego składnika z dietą, zwiększonego zapotrzebowania na dany składnik, w warunkach obniżonej odporności lub zdiagnozowanych niedoborów żywieniowych. Niemniej jednak warto, aby suplementacja została wcześniej skonsultowana z lekarzem, farmaceutą lub dietetykiem, szczególnie w przypadku jednoczesnego stosowania leków [38,39]. MIT 3: Regularnie stosowane diety detoksykujące są zdrowe Ostre zatrucie organizmu najczęściej wymaga interwencji medycznej, natomiast na co dzień nerki, wątroba, płuca oraz jelita na bieżąco eliminują z organizmu szkodliwe substancje oraz usuwają zbędne produkty przemiany materii. Regularne i długotrwałe stosowanie diet detoksykujących, polegających na znacznym ograniczeniu podaży energii oraz spożywanie jedynie koktajlów lub soków może wpłynąć na obniżenie wydajności oraz zaburzeń funkcjonowania tych narządów. Aby wspomóc nasz naturalny system detoksykacji warto poprawić nawyki żywieniowe, tak by dieta była dobrze zbilansowana oraz zróżnicowana [40,41]. Podsumowanie Zgodnie z przedstawionymi rekomendacjami dieta nastolatków powinna być prawidłowo skomponowana, zawierać wszystkie niezbędne składniki odżywcze, które zapewnią młodemu organizmowi odpowiednie warunki do wzrostu oraz rozwoju. Realia pokazują, że sposób żywienia młodzieży zawiera błędy żywieniowe, do których należą nieregularne spożywanie posiłków, nadmierna konsumpcja słodyczy, słonych przekąsek, żywności wysokoprzetworzonej, żywności typu fast-food oraz napojów słodzonych i energetyzujących. W diecie nastolatków obserwuje się niedostateczną podaż warzyw i owoców oraz nabiału. Dlatego opiekunowie powinni zwrócić szczególną uwagę na zmianę nawyków żywieniowych w tej grupie wiekowej oraz wdrożyć edukację żywieniową. Piśmiennictwo Instytut Żywności i Żywienia. Piramida Zdrowego Żywienia i Stylu Życia Dzieci i Młodzieży, (2019)Nutrition in adolescence – issues and challenges for the health sector. Issues in adolescent health and development. World Health Organization, (2005)J. Stang, Bayerl, American Dietetic Association. Position of the American Dietetic Association: Child and Adolescent Nutrition Assistance Programs. J Am Diet Assoc., (2010), 110(5):731-799Osowski S. Znaczenie diety w terapii trądziku pospolitego. Kosmetologia Estetyczna, (2019), 6(8):755-760J. Dawidziak, M. Balcerkiewicz. Dieta jako uzupełnienie leczenia trądziku pospolitego, cz. 1 i 2, Witaminy i minerały, Farm. Współczesna, (2016), 9:1-5R. Dai i in., The effect of milk consumption on acne: a meta-analysis of observational studies, J Eur Acad Dermatology Venereol, (2018); 32(12): Juhl i in., Dairy intake and acne vulgaris: A systematic review and meta-analysis of 78 529 children, adolescents and young adults, Nutrients, (2018), 10(8):1-13A. Kucharska, A. Szmurło, B. Sińska B. Significance of diet in treated and untreated acne vulgaris, Adv Dermatol. Allergol., (2016), 33(2): Rogol , Clark, Roemmich. Growth and pubertal development in children and adolescents: effect of diet and physical activity. The American Journal of Clinical Nutrition, (2000)72(2):521-528A. Carrascosa, M. Gussinye. Skeletal growth and mineralization during puberty and adolescence: nutritional and hormonal regulation. Ann Nestle, (1995), 53:92-100E. Malczyk. Przegląd metod badawczych stosowanych do oceny stanu odżywienia dzieci I młodziezy w Polsce w latach 2005-2015. Ann. Acad. Med. Siles. (online), (2016), 70:80-83Z. Kułaga i in. Siatki centylowe dla oceny wzrastania i stanu odżywienia polskich dzieci i młodzieży od urodzenia do 18 roku życia. Standardy medyczne/Pediatria, (2015), 12:119-135A. Ziółkowska, M. Gajewska, D. Szostak-Węgierek. Zachowania żywieniowe młodzieży gimnazjalnej z Warszawy i miejscowości podwarszawskich. Probl Hig Epidemiol, (2010), 91(4): 606-610G. Kobus i in. Co jest większym problemem u nastolatków – nadwaga czy niedożywienie? Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany materii, (2012), 8(1):24-31A. Kolmaga i in. Ocena stanu odżywienia 16-letniej młodzieży z łódzkich szkół ponadpodstawowych. Probl Gig Epidemiol 2013, 95(1): 93-97Adolescent obesity and related behaviours: trends and inequalities in the WHO European Region, 2002-2014, World Health Organization, (2017)Główny Inspektorat Sanitarny, (2018.) Pobrane z: (data K. Das i in. Nutrition in adolescents: physiology, metabolism and nutritional needs. Ann. N. Y. Acad. Sci., (2017), 1393:21-33G. Wanat, E. Grochowska-Niedworok, M. Kardas, B. Całyniuk. Nieprawidłowe nawyki żywieniowe i związane z nimi zagrożenia dla zdrowia wśród młodzieży gimnazjalnej. Hygeia Public Health, (2011), 46(3): 381-384 R. Gajda, M. Jeżewska-Zychowicz. Zachowania żywieniowe młodzieży mieszkającej w województwie świętokrzyskim – wybrane aspekty. Probl Hig Epidemiol, (2010), 91(4): 611-617 UNICEF. The State of the World’s Children 2019: Children, food and nutrition, (2019)U. Marcinkowska, M. Gałeczka, K. Kukowka, M. Kania, K Lau, J. Jośko-Ochojska. Zmiany w konsumpcji napojów wśród młodzieży. Probl Hig Epidemiol (2014), 95(4):907-911A. Bajerska, M. Woźniewicz, J. Jeszka, E. Wierzejska. Częstość spożycia napojów energetyzujących, aktywność fizyczna i występowania nadwagi i otyłości wśród młodzieży licealnej. ŻYWNOŚĆ. Nauka. Technologia. Jakość́, (2009), 4 (63):211 – 217 M. Cichocki. Napoje energetyzujące – współczesne zagrożenie zdrowotne dzieci i młodzieży. Przegląd Lekarski (2012):10 E. Wierzbicka, W. Roszkowski. Ocena spożycia żywności z uwzględnieniem produktów typu „fast food” w wybranej grupie młodzieży. Bromatol Chem Toksykol, (2005): 561-566 D. Sitko, M. Wojtaś, A. Gronowska-Senger. Sposób żywienia młodzieży gimnazjalnej i licealnej. Rocz Panstw Zakł Hig (2012), 63:319-327A. Pitucha., A. Metera. Charakterystyka nawyków żywieniowych i aktywności fizycznej dziecka w wieku wczesnoszkolnym w Górze Puławskiej. Zeszyty Naukowe WSSP, (2013), 17:67-85M. Marcysiak, A. Ciosek, M. Żywica, E. Prządak, D. Banasiewicz, M. Marcysiak, M. Zagroba, B. Ostrowska, G. Skotnicka-Klonowicz. Zachowania żywieniowe i aktywność fizyczna uczniów klas sportowych i ogólnych w Ustrzykach Dolnych. Problemy Pielęgniarstwa, (2009), 17(3):216–222E. Humeniuk, O. Dąbska, K. Pawlikowska-Łagód, M. Rumińska. Ocena wybranych zachowań zdrowotnych młodzieży z terenu Polski Środkowo-Wschodniej. Rozprawy Społeczne (2018), Tom 12, Nr 2, 73-81A. Harton, A. Gałązka, D. Gajewska. Ocena spożycia wybranych składników mineralnych przez młodzież w wieku licealnym. BROMAT. CHEM. TOKSYKOL. – XLV,(2012), 3: 949–955 A. Wojtyła, P. Biliński, I. Bojar, C. Wojtyła. Zaburzenia odżywiania u polskich gimnazjalistów Probl Hig Epidemiol, (2011), 92(2): 343-350 H. Shroff, Thompson. The tripartite influence model of bodyimage and eating disturbance: A replication with adolescent girls. Body Image. Int J Res, (2006), 3:17-23Killen i in. Weight concerns influence the development of eating disorders: a 4-year prospective study. J Consult Clin Psychol, (1996), 64(5): Sochacka-Tatara, A. Stypuła. Zaburzenia odżywiania wśród uczniów szkół krakowskich – część ogólnopolskich badań zaburzeń odżywiania wśród młodzieży. Probl Hig Epidemiol, (2010), 91(3): 591-595 Rzońca Ewa, Bień Agnieszka, Iwanowicz-Palus Grażyna. Zaburzenia odżywiania – problem wciąż aktualny = Eating disorders – an ongoing problem. Journal of Education, Health and Sport. 2016;6(12): Johnston i in. Comparison of weight loss among named diet programs in overweight and obese adults: a meta-analysis. JAMA, (2014), 312(9): Bueno i in. Very-low-carbohydrate ketogenic diet v. low-fat diet for long-term weight loss: a meta-analysis of randomised controlled trials. Br J Nutr., (2013), 110(7):1178-87K. Stoś, R. Wierzejska, M. Siuba. Rola suplementów diety w realizacji norm. W: Normy żywienia dla populcji Polski. Jarosz M. (red.) Warszawa, IŻŻ, (2017)H. Bojarowicz, P. Dźwigulska. Suplementy diety. Część II. Wybrane składniki suplementów diety oraz ich przeznaczenie. Hygeia Public Health 2012, 47(4): Hodges, Minich. Modulation od metabolic detoxification pathways using food and food-derived components: a specific rewiev with clinical application. J Nutr Metab. (2015): Kieffer, Martin, Adams. Impact of dietary fibers on nutrient management and detoxification organs: gut, liver, and kidneys. Adv Nutr.
racje żywnościowe 20 lat
